Το 1898 ο Πιερ και η Μαρία Κιουρί ανακάλυψαν το ράδιο. Ισχυρίστηκαν ότι έχει ιδιότητες αποκατάστασης και έτσι το ράδιο προστέθηκε σε οδοντόπαστες, φάρμακα, νερό και τροφές. Το ράδιο εκπέμπει ένα φωσφοριζέ, λαμπερό, φωτεινό πράσινο χρώμα και γι’ αυτό χρησιμοποιήθηκε σε προϊόντα ομορφιάς και σε κοσμήματα. Μόνο στα μέσα του 19ου αιώνα ανακαλύψαμε ότι το ράδιο είναι επιβλαβές, γιατί είναι ραδιενεργό στοιχείο πράγμα που εκμηδενίζει τις θετικές χρωματικές του ιδιότητες.
Δυστυχώς, το ράδιο δεν είναι η μόνη χρωστική που ιστορικά θεωρήθηκε αβλαβής ή χρήσιμη αλλά τελικά αποδείχθηκε θανάσιμη. Αυτή τη θλιβερή διάκριση δεν την έχει μόνο το ράδιο αλλά και μία τριάδα χρωμάτων και χρωστικών που έχουμε χρησιμοποιήσει για πάρα πάρα πολλά χρόνια ώστε να διακοσμήσουμε τόσο τους εαυτούς μας όσο και τα πράγματα που φτιάχνουμε: το λευκό, το πράσινο και το πορτοκαλί.
Η ιστορία ξεκινάει με το λευκό. Πίσω στο 4ο αιώνα π.Χ. οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον μόλυβδο για να φτιάξουν το λαμπερό λευκό χρώμα που ξέρουμε σήμερα. Η χημική ουσία είναι το λευκό του μολύβδου δηλαδή ο βασικός ανθρακικός μόλυβδος (2PbCO3·Pb(OH)2) και είναι επίσης γνωστή σαν Κερουσίτης της Βενετίας ή Πνεύμα του Κρόνου.
Ποιο είναι λοιπόν το πρόβλημα. Στους ανθρώπους ο μόλυβδος απορροφάται κατευθείαν στο σώμα και κυκλοφορεί στο αίμα και τους ιστούς. Όταν φτάσει στο νευρικό σύστημα ο μόλυβδος μιμείται και ως εκ τούτου παρεισφρύει στις κανονικές λειτουργίες του ασβεστίου. Έτσι προκαλεί προβλήματα που εκτείνονται από μαθησιακές δυσλειτουργίες έως υψηλή αρτηριακή πίεση. Η χρήση αυτής της τοξικής χρωστικής συνεχίστηκε μέσα στο χρόνο από πολλούς πολιτισμούς. Το λευκό του μολύβδου ήταν η μόνη πρακτική επιλογή για λευκό ελαιόχρωμα η λευκή τέμπερα μέχρι τον 19ο αιώνα. Για να φτιάξουν το χρώμα οι καλλιτέχνες θα έπρεπε να αλέθουν ένα κομμάτι μόλυβδο και να το κάνουν σκόνη, έτσι εκθέτουν τον εαυτό τους στα πολύ τοξικά σωματίδια της σκόνης. Η συνηθισμένη ολλανδική συνταγή που χρησιμοποιούσαν περιγράφεται απο τον Θεόφραστο της Ερεσού το 300 π.Χ. στην σύντομη εργασία του “περί λίθων”.
Η άνετη και ελεύθερη χρήση της χρωστικής, είχε σαν αποτέλεσμα αυτό που είναι γνωστό σαν κολικός των ζωγράφων. Καλλιτέχνες που εργάζονται με μόλυβδο παρουσίαζαν παράλυση, μελαγχολία, βήχα, διευρυμένη ίριδα και ακόμα και τύφλωση. Αλλά η πυκνότητα που έχει το λευκό του μολύβδου, η λαμπρότητα του, οι ζεστοί τόνοι του δεν αφήνουν τους ζωγράφους να αντισταθούν στη χρήση του. Τη λάμψη του δεν μπορούσε να την φτάσει κανένα άλλο λευκό χρώμα και έτσι όχι μόνο οι ιμπρεσιονιστές αλλά και οι μετα-ιμπρεσιονιστές αλλα και οι σύγχρονοι ζωγράφοι συνέχισαν να το χρησιμοποιούν μέχρι που απαγορεύτηκε πλήρως το 1970.
Όσο άσχημες και αν δείχνουν οι επιπτώσεις από το λευκό του μολύβδου, δεν μπορούν να συναγωνιστούν την επικινδυνότητα ενός άλλου χρώματος περισσότερο διαδεδομένου. Αυτό είναι το πράσινο. Το 18ο αιώνα ανακαλύφθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν δύο συνθετικές πράσινες χρωστικές, το πράσινο του Scheele και το πράσινο του Παρισιού. Το πράσινο του Scheele, ανακαλύφθηκε το 1775 και πολύ σύντομα αντικατέστησε όλες τις άλλες πράσινες χρωστικές που ήταν βασισμένες στον ανθρακικό χαλκό. Απο χημικής σκοπιάς αυτή η χρωστική είναι ο όξινος αρσενικικός χαλκός (CuHAsO3) και έχει μία ελαφριά κίτρινη χροιά. Παρασκευάζεται σχετικά εύκολα με την προσθήκη οξειδίου του αρσενικού σε διάλυμα ανθρακικού νατρίου στους 90 βαθμούς Κελσίου υπό συνεχή ανάδευση. Κατόπιν το διάλυμα προστίθεται σε διάλυμα θειικού χαλκού οπότε προκύπτει ένα πράσινο ίζημα. Με ξήρανση παίρνουμε τη χρωστική μας της οποίας η ένταση ρυθμίζεται από την αναλογία χαλκού/αρσενικού. Το πράσινο του Scheele χρησιμοποιήθηκε για σχετικά μικρό χρονικό διάστημα μέχρις ότου να παρασκευαστεί το πράσινο των Παρισίων το 1814. Αυτό είναι οξικός τρι-αρσενικικός χαλκός δηλαδή και αυτό στηρίζεται σε χαλκό και αρσενικό.
Πήρε το όνομά του επειδή χρησιμοποιήθηκε για την μυοκτονία στα λουτρά του Παρισιού, αλλά επίσης ονομάζεται έμεραλντ πράσινο ή αυτοκρατορικό πράσινο ή πράσινο της Βιένης.
Αυτές οι δύο χρωστικές έδιναν πολύ πιο ζωντανά και λαμπερά χρώματα απ’ ότι το σχετικά θαμπό πράσινο χρώμα από τις φυσικές χρωστικές ουσίες που χρησιμοποιούσαν μέχρι τότε και έτσι έγιναν γρήγορα δημοφιλείς επιλογές για τη ζωγραφική αλλά και ως βαφή για τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, χαρτί, σαπούνια, διακόσμηση των κέικ, στα παιχνίδια, στα ζαχαρωτά και τα ρούχα.
Ο κοινός παρονομαστής και των δύο χρωμάτων είναι το αρσενικό. Τον 19ο αιώνα δεν ήταν γνωστή η τοξικότητα του αρσενικού. Όμως οι εφημερίδες της εποχής περιέχουν αναφορές παιδιών σε μαρασμό στα καταπράσινα όμορφα δωμάτια τους, κυρίες με πράσινα μοντέρνα φορέματα να λιποθυμούν και εργάτες στις εκτυπώσεις εφημερίδων και στη βαφική των υφασμάτων να πέφτουν σε εξάντληση από τους ατμούς αρσενικού. Υπάρχει ένα παράδειγμα μιας οξείας δηλητηρίασης των παιδιών σε ένα Χριστουγεννιάτικο πάρτι όπου χρησιμοποίησαν κεριά βαμμένα πράσινα. Οι κοριοί υπήρχε η φήμη ότι δεν ζούσαν σε δωμάτια που είχαν πράσινες ταπετσαρίες και για τον Ναπολέοντα εικάζεται ότι πέθανε από αργή δηλητηρίαση με αρσενικό κατα τον ύπνο στην πράσινη κρεβατοκάμαρά του.
Έχουν προταθεί δύο θεωρίες για την δηλητηρίαση από τη ταπετσαρία. Είτε ωφείλεται σε σωματίδια σκόνης της χρωστικής ουσίας, που προέρχεται από την απολέπιση του χαρτιού, είτε ωφείλεται στην παραγωγή τοξικών αερίων όπως η αρσίνη (AsH3) ή το “αέριο του Gosio” που ανακαλύφθηκε το 1893 από τον Ιταλό γιατρό Bartolomeo Gosio και σήμερα ξέρουμε ότι είναι η τριμεθυλαρσίνη.
Σύμφωνα με την Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR), που στεγάζεται στη Ατλάντα στη Georgia των ΗΠΑ και είναι μια ομοσπονδιακή υπηρεσία δημόσιας υγείας, τον άνθρωπο η παρατεταμένη έκθεση σε αρσενικό προκαλεί καρκίνο του δέρματος και καρκίνο του πνεύμονα και μπορεί να προκαλέσει και άλλους εσωτερικούς καρκίνους, καθώς και δερματικές βλάβες, περιφερική νευροπάθεια, και αναιμία (ToxicSubstances: Arsenic).
Η μεγάλη τοξικότητα αυτών των πράσινων χρωστικών παρέμεινε κρυφή μέχρι το 1822, όταν δημοσιεύτηκαν οι τρόποι παρασκευής τους. Παρόλα ταύτα χρησιμοποιήθηκαν σαν εντομοκτόνα γύρω στο 1900, και το 1944 η Σαρδηνία και η Κορσική και τον επόμενο χρόνο η ηπειρωτική Ιταλία, ψεκάστηκαν με αεροψεκασμούς, με το πράσινο των Παρισίων, για την καταπολέμηση της ελονοσίας. Στη φωτογραφία βλέπετε την ανάμειξη "πράσινου των Παρισίων" με χώμα για να το ρίξουν σε λιμνάζοντα νερά και μέρη οπου αναπτύσσονται τα κουνούπια.
(By Otis Historical Archives National Museum of Health & Medicine - http://www.flickr.com/photos/medicalmuseum/3298054073/in/photostream, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=25384868)
Το συνθετικό πράσινο είναι ίσως το πιο επικίνδυνο χρώμα ευρείας χρήσης αλλά τουλάχιστον δεν διασπείρει ραδιενέργεια όπως το ράδιο. Ένα άλλο χρώμα όμως το πορτοκάλι κάνει ακριβώς αυτό: ακτινοβολεί ραδιενέργεια. Πριν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν κοινή πρακτική για τους κατασκευαστές των κεραμικών ειδών κουζίνας, να χρησιμοποιούν οξείδιο του ουρανίου στα χρωματισμένα σερβίτσια. Η ουσία αυτή παρήγαγε λαμπερά κόκκινα και πορτοκαλιά χρώματα με πολύ θελκτικά χαρακτηριστικά, αλλά εκπέμπει ραδιενέργεια. Βέβαια η ραδιενέργεια είναι κάτι για το οποίο ήμασταν ανυποψίαστοι μέχρι το τέλος του 1800, πόσο μάλλον για τον κίνδυνο καρκίνου που συνδέεται με αυτή, ο οποίος ανακαλύφθηκε πολύ αργότερα.
Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η κυβέρνηση των ΗΠΑ κατάσχεσε όλο το ουράνιο για να το χρησιμοποιήσει στην ανάπτυξη της ατομικής βόμβας. Όμως, η επιτροπή ατομικής ενέργειας χαλάρωσε αυτούς τους περιορισμούς το 1959, και το απεμπλουτισμένο ουράνιο επέστρεψε στα κεραμικά και σαν χρωστική της βιομηχανίας του γυαλιού. Τα γυαλικά ουρανίου περιέχουν ένα πολύ μικρό ποσοστό ουρανίου. που τους δίνει ένα όμορφο χρώμα (από κίτρινο έως πράσινο) και ονομάζονται γυαλικά βαζελίνης. Πορτοκαλί πιατικά που κατασκευάστηκαν κατά τα επόμενα χρόνια ίσως ακόμα να έχουν κάποιες επικίνδυνες ουσίες στην επιφάνεια τους μέχρι και σήμερα. Πιο συγκεκριμένα, τα σερβίτσια αντίκες της δεκαετίας του 60, βγαίνουν θετικά σε ραδιενέργεια. Και παρόλο που επίπεδα ραδιενέργειας είναι αρκετά χαμηλά ώστε να μην αποτελούν επίσημα κίνδυνο για την υγεία, όταν είναι στο ράφι, η αμερικανική Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος προειδοποιεί να μην τρώτε φαγητό σε αυτά.
Αν και περιστασιακά αντιμετωπίζουμε προβλήματα με συνθετικές βαφές τροφίμων, η επιστημονική μας κατανόηση μας βοήθησε να ξεριζώσουμε τα επικίνδυνα χρώματα από τη ζωή μας.
Πηγές:
History’s deadliest colors - J. V. Maranto
Wikipedia: White lead
Wikipedia: Scheele's Green
Wikipedia: Paris_green
Wikipedia: Uranium_glass
 |
| 'Ενα ρολόι της δεκαετίας του 50 που φωσφορίζει στο σκοτάδι. Εκτίθεται σε UV για να αυξηθεί η ένταση. By Arma95 - Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9502650 |
.jpg) |
| By Michal Osmenda from Brussels, Belgium - Irish flag, CC BY-SA 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=24417980 |
Ποιο είναι λοιπόν το πρόβλημα. Στους ανθρώπους ο μόλυβδος απορροφάται κατευθείαν στο σώμα και κυκλοφορεί στο αίμα και τους ιστούς. Όταν φτάσει στο νευρικό σύστημα ο μόλυβδος μιμείται και ως εκ τούτου παρεισφρύει στις κανονικές λειτουργίες του ασβεστίου. Έτσι προκαλεί προβλήματα που εκτείνονται από μαθησιακές δυσλειτουργίες έως υψηλή αρτηριακή πίεση. Η χρήση αυτής της τοξικής χρωστικής συνεχίστηκε μέσα στο χρόνο από πολλούς πολιτισμούς. Το λευκό του μολύβδου ήταν η μόνη πρακτική επιλογή για λευκό ελαιόχρωμα η λευκή τέμπερα μέχρι τον 19ο αιώνα. Για να φτιάξουν το χρώμα οι καλλιτέχνες θα έπρεπε να αλέθουν ένα κομμάτι μόλυβδο και να το κάνουν σκόνη, έτσι εκθέτουν τον εαυτό τους στα πολύ τοξικά σωματίδια της σκόνης. Η συνηθισμένη ολλανδική συνταγή που χρησιμοποιούσαν περιγράφεται απο τον Θεόφραστο της Ερεσού το 300 π.Χ. στην σύντομη εργασία του “περί λίθων”.
 |
| By Claude Monet - rQGnadHwK8lSmg at Google Cultural Institute maximum zoom level, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=21856725 |
Ο κοινός παρονομαστής και των δύο χρωμάτων είναι το αρσενικό. Τον 19ο αιώνα δεν ήταν γνωστή η τοξικότητα του αρσενικού. Όμως οι εφημερίδες της εποχής περιέχουν αναφορές παιδιών σε μαρασμό στα καταπράσινα όμορφα δωμάτια τους, κυρίες με πράσινα μοντέρνα φορέματα να λιποθυμούν και εργάτες στις εκτυπώσεις εφημερίδων και στη βαφική των υφασμάτων να πέφτουν σε εξάντληση από τους ατμούς αρσενικού. Υπάρχει ένα παράδειγμα μιας οξείας δηλητηρίασης των παιδιών σε ένα Χριστουγεννιάτικο πάρτι όπου χρησιμοποίησαν κεριά βαμμένα πράσινα. Οι κοριοί υπήρχε η φήμη ότι δεν ζούσαν σε δωμάτια που είχαν πράσινες ταπετσαρίες και για τον Ναπολέοντα εικάζεται ότι πέθανε από αργή δηλητηρίαση με αρσενικό κατα τον ύπνο στην πράσινη κρεβατοκάμαρά του.
 |
| Ο Ναπολέων στη Αγ. Ελένη. By http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/afrique/Sainte-Helene.htm http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/afrique/Sainte-Helene.htm, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=246932 |
Σύμφωνα με την Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR), που στεγάζεται στη Ατλάντα στη Georgia των ΗΠΑ και είναι μια ομοσπονδιακή υπηρεσία δημόσιας υγείας, τον άνθρωπο η παρατεταμένη έκθεση σε αρσενικό προκαλεί καρκίνο του δέρματος και καρκίνο του πνεύμονα και μπορεί να προκαλέσει και άλλους εσωτερικούς καρκίνους, καθώς και δερματικές βλάβες, περιφερική νευροπάθεια, και αναιμία (ToxicSubstances: Arsenic).
(By Otis Historical Archives National Museum of Health & Medicine - http://www.flickr.com/photos/medicalmuseum/3298054073/in/photostream, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=25384868)
Το συνθετικό πράσινο είναι ίσως το πιο επικίνδυνο χρώμα ευρείας χρήσης αλλά τουλάχιστον δεν διασπείρει ραδιενέργεια όπως το ράδιο. Ένα άλλο χρώμα όμως το πορτοκάλι κάνει ακριβώς αυτό: ακτινοβολεί ραδιενέργεια. Πριν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν κοινή πρακτική για τους κατασκευαστές των κεραμικών ειδών κουζίνας, να χρησιμοποιούν οξείδιο του ουρανίου στα χρωματισμένα σερβίτσια. Η ουσία αυτή παρήγαγε λαμπερά κόκκινα και πορτοκαλιά χρώματα με πολύ θελκτικά χαρακτηριστικά, αλλά εκπέμπει ραδιενέργεια. Βέβαια η ραδιενέργεια είναι κάτι για το οποίο ήμασταν ανυποψίαστοι μέχρι το τέλος του 1800, πόσο μάλλον για τον κίνδυνο καρκίνου που συνδέεται με αυτή, ο οποίος ανακαλύφθηκε πολύ αργότερα.
 |
| Γυαλικά βαζελίνης εκτεθειμένα σε σκοτεινή UV ακτινοβολία φωσφορίζουν. By Realfintogive - Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=32855077 |
Αν και περιστασιακά αντιμετωπίζουμε προβλήματα με συνθετικές βαφές τροφίμων, η επιστημονική μας κατανόηση μας βοήθησε να ξεριζώσουμε τα επικίνδυνα χρώματα από τη ζωή μας.
Πηγές:
History’s deadliest colors - J. V. Maranto
Wikipedia: White lead
Wikipedia: Scheele's Green
Wikipedia: Paris_green
Wikipedia: Uranium_glass